شاهه جي ڪلام ۾ عشق جو تصور ...... محمد عمر چنڊ (Muhammad Umar Chand)

محمد عمر چنڊ

شاهه جي ڪلام ۾ عشق جو تصور

جيڪڏهن اڳيون زمانو هجي ها ته آئون سنئون سڌو عشق مجازيءَ جي تصور کان آڻي عشق حقيقيءَ تائين جذباتي روايتي دليلن سان مقالي کي کڻي پورو ڪيان ها. پر اڄ هڪ ذميدار نقاد جي لاءِ علمي توضيح ۽ حقيقت پسندي ناگزير آهن. انهيءَ ڪري ڊپ اٿم ته متان ڪنهن ذاتي غلط تصور جي بناءِ تي غلط بيانيءَ کان ڪم وٺي، شاهه صاحب جي روح اقدس يا سامعين ڪرام جي دل آزاري ڪريان. بهرحال بقول رومي:

زانکه دل جوهر بود گفتي عرض،
پس طفيل آمد عرض جوهر غرض.

عشق جو جيتوڻيڪ سڀڪنهن شاعر وٽ آراڌو تصور هوندو پر بهر صورت ان جي اصليت وري به هڪ ئي آهي. اهو بقول سگمنڊ فرائڊ، جنسي جذبي کان شروع ٿي، سڄي نوع انسان جي حياتيءَ تائين ترقي ڪندو ٿو وڃي. اڄ خود طبعيات به عشق ۽ نفرت کي نظر انداز نٿي ڪري سگهي. طبعيات جي آڏو سڄي ڪائنات جو نظام Attraction and Repulsion تي ٻڌل آهي. جيڪڏهن ڪو به سيارو يا ستارو انهن ڪشش جي حدن کان ٻاهر نڪري وڃي ته سندس وجود انهيءَ پل ۾ ختم ٿي ويندو. مرحوم خليفي عبدالحڪيم ”فڪر اقبال“ ۾ ابن عربيءَ جي ڪتاب ”حڪمت الاشراق“ تان نقل ڪيو آهي ته ”هر بلند نور کي هيٺئين نور تي غلبو ۽ اقتدار حاصل آهي ۽ هيٺيون نور مٿئين نور سان محبت ٿو رکي ۽ گويا سندس وصل جو خواهان آهي ۽ انهيءَ قهر و مهر Attraction and Repulsion سان نظام عالم جو وجود قائم آهي. هر قسم جي حقيقي ترقي عشق جي ئي بدولت ٿي سگهي ٿي. پر شرط اهو آهي ته مطلوب، طالب کان ارفع هجي. ڇو ته عشق حقيقيءَ جو رجحان هميشه ڪمال ڏي هوندو آهي. پر پرينديئي عشق حقيقي جو تصور ڪرڻ بي معنيٰ آهي. ابتداءَ جي لاءِ ضروري آهي ته مطلوب متشڪل هجي. متشڪل شيءِ جو حسن ئي انسان جي دل ۾ لاڪس محبت ٿو پيدا ڪري. انهيءَ ڪري هو عشق حقيقي توڙي حوس پرستي جنس کان شروع ٿي ٿئي. اهري عشق کي صوفيانه اصطلاح ۾ عشق مجازي چئبو آهي. اهو رڳو شاهه صاحب تي ٻڌل ڪونهي پر هڪ فنڪار، شاعر، صوفي توري فلسفي عشق مجازيءَ جي منزل مان ٿو لنگهي.
نفسياتي نقطي نگاهه سان ڪا عادت جيڪڏهن ناخوشگوار آهي يا جي ڪنهن خواهش جي تڪميل جي آس نٿي رهي ته اها عادت يا خواهش پنهنجي آسودگيءَ لاءِ نيٺ هڪڙو نئون رستو کڻي سفر ڪندي. جيئن پاڻيءَ جي وهڪ آڏو جيڪا رنڊڪ اچي وئي ته هو پنهنجو وهڪرو ٻئي پاسي بدلائي پنهنجي وهڪ جو سلسلو جاري رکندو. انهيءَ کي نفسيات ۾ انتقال چئبو آهي. عشق، جيئن مٿي ٻڌايو ويو. مجاز کان شروع ٿئي ٿو. پر جڏهن سندس جنسياتي خواهش جي تڪميل نٿي ٿئي ته هو پنهنجو رستو بدلايو وجهي ۽ عشق حقيقي ڏي لاڙو ٿيو پويس. پهريائين پهريائين اهو انتقال منهنجي خيال موجب، رڳو ”انا“ جي تسڪين لاءِ هوندو آهي. پر پوءِ وجدان ۽ عشق حقيقيءَ ۾ بدلجو وڃي.

انهيءَ ساڳئي انتقال جي مسئلي جي وضاحت لاءِ اسان وٽ فلسفيانه دليل اهو آهي ته ”خداوند رب العزت هر شيءِ کان زياده خوبصورت ۽ مڪمل آهي ۽ چئني پاسي کيس پنهنجو ئي ڪمال ٿو نظر اچي“. انهيءَ ڪري هو عاشق به پاڻ آهي ته معشوق به پاڻ، جيئن شاهه صاحب فرمايو:

پاڻ ئي پسي پاڻ کي، پاڻ ئي محبوب،
پاڻ ئي خلقي خوب، پاڻ ئي طالب تن جو.

۽ جيئن ته خدا کان وڌيڪ ٻي ڪا به شيءِ حسين ۽ مڪمل ناهي، انهيءَ ڪري ڪنهن به شيءِ کي ٻي شيءِ مان اهو لطف حاصل نٿو ٿئي جيڪو عشق الاهيءَ مان.

مشڪل حکايتي ست که هر ذره عين اوست،
ليکن نمي توان که اشارت باو کنند.

هيءَ طبعي دنيا انهيءَ ڪري حسين ٿي لڳي جو اها روح ڪائنات جي زندگيءَ جو اظهار ٿي ڪري ۽ سڀئي زندهه هستيون انهيءَ ڪري حسين ٿيون لڳن جو هو پنهنجي زندگيءَ جو مظهر هونديون آهن. حسن جا ڪئين درجا آهن پر انهن سڀني جو اصل اهوئي حسن مطلق آهي. حسن منفرد بدلجندڙ ۽ فاني آهي پر الاهي حسن ابدي آهي. انهيءَ لحاظ کان هر حسين شيءِ ابدي آهي، ڇو ته اها الاهي حسن ۾ شريڪ آهي. هر حسين شيءِ جو نظارو صوفيءَ کي حسن ازلي جي ياد ٿو ڏياري:

ايڪُ قصر، در لک، ڪوڙين ڪڻس ڳڙکيون،
جيڏانهن ڪريان پرک، تيڏانهن صاحب سامهون.

ابنِ سينا جي آڏو ڪائنات جي هر شيءِ ناقص آهي ۽ حصول ڪمال جي لاءِ ڪو شان طالب ڪمال يا حصول ڪمال جي سعيي ۾ وڌڻ ويجهڻ ۾ ارتقاءَ جو راز مضمر آهي ۽ انهيءَ جذبه تخليق و ارتقاءَ جو نالو عشق آهي.

عشق کي مضراب سي نغمه تارِ حيات،
عشق سي نور حيات، عشق سي تارِ حيات

اريجنيا جي فلسفي، مشاهدي ۽ تجربي جو نچوڙ اهو آهي ته هر هڪ زندهه شيءِ ڪنهن اهڙي شيءِ مان ٿي پيدا ٿئي، جا اڳ زندهه هئي. هيءَ دنيا جنهن کي اسين ڏسي سگهن ٿا حياتيءَ واري دنيا آهي. تنهنڪري لازمي طرح سندس اتصال يا خروج ڪنهن وجود اولين کان عمل ۾ آيو آهي ۽ اهو وجود اهو ئي آهي جنهن کي اسين خدا ٿا سڏيون. هر اها شيءِ جا اسان کي ڏسڻ ۾ اچي ٿي، پنهنجي وجود کي بحيثيت هڪ جسماني شيءِ جي انهيءَ قوت جي ذريعي سان قائم ٿي رکي جا کيس خدا کان مليل آهي، پر جيڪڏهن اها قوت جنهن تي مڙني شين جي هئڻ جو مدار آهي، هٽائي ڇڏجي ته انهن شين جي رجوع پنهنجي اصل ڏانهن لازمي آهي. خدا انسان جي روح کي پنهنجي نور جي هڪ قطري مان پيدا ڪيو آهي ۽ انهيءَ قطري جي تخليق جو مقصد اهو آهي ته جنهن سمنڊ مان نڪتو هو آخر ان ۾ وڃي ملي. اهو آهي فعل و جذب جو مسئلو، جو مسلمان صوفين ۾ عام آهي. جو شاهه صاحب ۽ سندس روحاني مرشد مولانا جلال الدين رومي، ٻنهي وٽ بدرجه اتم موجود آهي. عارف روميءَ جي مثنوي مسئله انفصال کان شروع ٿئي ٿي. مثنويءَ جو پهريون شعر آهي.

بشنو ازني چون حکايت مي کند،
وز جدائيها شکايت مي کند.

اهو ساڳيو خيال ساڳين ئي لفظن ۾ شاهه وٽ به موجود آهي:

وڍيل ٿي وايون ڪري، ڪٺل ڪوڪاري،
هُن پن پنهنجا ساريا، هو هنجهون هڏن لءِ هاري.

مارئيءَ کي تمثيلي روپ پهرائي روح جي وجود تي ويچاربو ته شاهه به افلاطون ۽ رومي جي انهيءَ مابعد الطبعياتي نظريي جو قائل نظر ايندو ته ”آفرينش کان اڳ روح کي حسن مطلقه جي حضوري نصيب هئي:

نڪا ڪن فيڪون هئي، نڪا هونگ نه هون،
سڄڻ انهيءَ ساعت ۾، ڀيٽي ڏٺوسون،
مون تن تڏاهڪون، ملي ملاقات ڪئي.

عارف روميءَ جو خيال آهي ته هر روح خدا کان جدا ٿي اسفل سافلين ۾ وڃو پوي. شاهه صاحب وٽ انهيءَ حالت جي لاءِ ”قيد الماءَ“ جو اصطلاح آهي.

قيد الماءَ ڪهن، سو مون پاند پيو،
”جف القلم بماهو کائن،“ وهي قلم ويو،
اي قصا ڪم ڪيو، جيئن ٿر مارو آءٌ ماڙيين.

خليفي عبدالحڪيم، حڪمت روميءَ ۾ لکيو آهي ته ”انسان کي گهري نفسي ڪيفيت ۾ انهيءَ جو اڻ لکو شعور ٿيندو آهي ته هو عالم آب و گل ۽ جهانِ رنگ ويو جو رهاڪو ڪونهي. کيس ياد ناهي ته اهو گلشن ۽ نشيمن ڪٿي هو پر ته به اوڏانهن وڃڻ جي تار سندس روحانيت جو سرمايو آهي. هو هتي زور مس سان مجبورا رهي ٿو ۽ سندس دل اصل وطن لاءِ واجهائيندي رهي ٿي.“

الا! ائين مَ هوءِ، جيئن آءٌ مران بند ۾،
جسو زنجيرن ۾، راتو ڏينهان روءِ،
پهرين وڃان لوءِ، پوءِ مر پڄنم ڏينهڙا.
--
قيد الماءَ ٿيوم، هت اڙانگي گهاريان،
هِناڪ جسمي والفواد لَديڪُم، هنيون هُت سندوم،
قادر شال ڪندوم، ميڙائو سين مارئين.

قرآن شريف ۾ ارشاد ٿيو ته کل شيءِ يرجع اليٰ اصلهھ. عارف روميءَ جو خيال آهي ته سڄي ڪائنات انهيءَ ڪري ارتقاءَ ڏي مائل آهي، جو هو خدا ڏي عود ڪرڻ ٿي گهري. هن تنزلاتي ۽ تدريجي نظام ۾ اهو جذبو، جو جزن ۾ اتحاد ٿو پيدا ڪري سو عشق جو جذبو آهي. پر رڳو جزن جو جوڙ ۽ جهان جو نظام، زندگي ۽ ڪائنات جو مقصد ڪونهي. هر ذري جو مقصد عروج و سعود الي الله آهي. مادي کان خدا تائين هڪ تمام وڏي منزل آهي، جنهن به هستيءَ کي خدا ڏي واپس وڃڻو هوندو. انهيءَ کي قدم بقدم ترقي ڪرڻي پوندي. آخري منزل خدا سان وصالِ ڪامل آهي. جنهن تي وجود جو ڪو به تصور قابل اطلاق ڪونهي. صوفين وٽ خدا ڏي واپس موٽڻ جي عام، ظاهري ۽ شرعي معنيٰ نه پر ذاتي الاهيءَ ۾ واصل ۽ ساڻس يڪ رنگ و يڪ آهنگ ٿيڻ آهي جنهن کي اسان وٽ فنا في الله چئبو آهي. مولانا روم جو خيال آهي ته اعليٰ جي عشق ۾ فنا ٿيڻ فنا نه پر ارتقاءِ جو ذريعو آهي. شاهه صاحب جو خيال آهي ته ابديت ۽ عظمت ٻئي فنا في الله ٿي وڃڻ ۾ آهن.

ته ڪر ڪيئن سئي، جي سير نه گهڙي سهڻي،
هِت حياتيءَ ڏينهڙا، هڏهن تان نه هئي،
چُڪي تنهن چري ڪئي، جو ڏنُس اُنَ ڏهي،
سهڻيءَ کي سيد چئي، وڌو قُرب ڪهي،
هُنهِين هوند مئي، پر ٻڏيءَ جا ٻيڻا ٿيا.

مولانا روم چيو آهي ته ”عاشق فنا ٿي معشوق جي اعليٰ صفتن کي پاڻ ۾ جذب ٿو ڪري“. شاهه صاحب چيو:

نابوديءَ نيئي، عبد کي اعليٰ ڪيو،
مورت ۾ مخفي ٿيا، صورت پڻ سيئي،
ڪبي اُت ڪيهي، ڳالهه پريان جي ڳجهه جي.

وري چوي ٿو:

گهڙو ڀڳو تان گهوريو، پاڻان هو حجاب،
واڄٽ وڄي وجود ۾، رهيو روح رباب،
صاحب ريءَ ثواب، آئون گهڻوئي گهوريان.

اتي اچي اسان کي هڪ ٻئي مسئلي کي منهن ڏيڻو ٿو پوي. ڀلا شاهه صاحب وٽ ان منزل جي حصول بابت ڪهڙو خيال آهي؟ شاهه صاحب وٽ جيتوڻيڪ حصول مقد جي لاءِ ڪوشش فنا تائين پهچي ٿي وڃي. پر هو حصول جو خواهان ناهي.

بقول اقبال:

تو نه شناسي هنوز شوق بميردز وصل،
چيست حياتي دوام؟ سو فتنئه نا تمام

هڪڙي حڪيم الاهيءَ جو قول آهي ته انسان جي هر حالت ۾ بي اطميناني ۽ ٽوٽ جو احساس سندس الاهي الاصل هئڻ جو کليو کلايو ثبوت آهي. سندس اصل خدا جي اکٽ ۽ لامحدود صفات مان آهي. جيڪي لامحدود هستيءَ واري روح مان پيدا ٿيون آهن. سندس مقصود پڻ لامقصود هستي آهي. انهيءَ ڪري کيس ڪا به محدود شيءِ مطمئن نٿي ڪري سگهي. هو سڀڪنهن محدود جي حصول کان پوءِ منجهانئس بيزار ٿيو پوي. انسان ڪنهن ٻيءَ مخلوق وانگر مطمئن هئڻ پسند به نٿو ڪري.

وسن ۽ وهسن، ڏيهاڙي ڏسڻ لاءِ،
ڏسي ڏسي آئيو، ته به تلاشون ڪن،
ڍاپيو نه ڍاپن، پسڻ منجهان پرين جي.

افلاطون جي آڏو بهترين زندگي عمل ۽ مقاصد آفرينيءَ جي زندگي نه پر عقل ڪل جو تماشائي ۽ حق جو متلاشي ٿيڻ آهي اقبال خدا سان به وصال ڪامِل جو خواهشمند ڪو نه هو جو عام طرح صوفين جو مقصود آهي. اقبال ”شوق بميرد ز وصل“ واري عقيدي تي نهايت پختو آهي. جيڪڏهن انسان خدا ۾ اهڙيءَ طرح ضم ٿي وڃي، جهڙيءَ طرح مينهن جي بوند درياهه ۾ پئجي پنهنجي وجود ۽ خوديءَ تان هٿ ڌويو وهي. اهڙي قسم جي فنا، حيات ابديءَ جو حصول نه پر عدم آهي. ٻين لفظن ۾ خدا جي ذات کان انسان جي خوديءَ جو فراق ابدا دائم ۽ قائم رهڻ گهرجي. ڇو ته جڏهن بانسري بانس کان وڍبي يا وڍيل هوندي، تڏهن ئي وائي ڪري سگهندي. اقبال چيو:

بدريا غلط و يا موجش در آويز،
حياتِ جاودان اندر ستيزاست.

شاهه صاحب چيو:

ڏوريان ڏوريان مَ لهان، شال م ملان هوت،
مَن اندرِ جا لوڇ، ملڻ سان ماٺي ٿئي.

وصل کان پوءِ عشق ختم ٿيو وڃي ۽ زندگيءَ يا ڪائنات ۾ جو هنگامو آهي سو سڀ سڪوت ۾ اچي ويندو. مارئي ملير پهچي قيد وارا ڏينهن ياد ٿي ڪري:

سکر سيئي ڏينهن، جي مون گهاريا بند ۾،
وسايم وڏ ڦڙا، مٿي ماڙين مينهن،
واجهاڻين وصال کي، ٿيس تهوارون تيئن،
نِيرَ منهنجو نينهن، اجاري اڇو ڪيو.

صداقت مطلق تي تلاشِ حق کي هڪڙو حڪيم الاهي ترجيح ٿو ڏئي، ڇو ته هو موٽيو، منهنجي زندگي طلب جي ڪريئي قائم آهي. جي طلب نه رهي ته آئون به ڪو نه رهنديس.
ان سُرڪيءَ سندو ساءُ، پڇج عزازيل کان.

مولانا انهيءَ سفر کي خدا ۾ پڄائي ختم ڪرڻ جو خواهشمند آهي. ڪي اڪابر جن ۾ شيخ اڪبر به شامل آهي. اهو خيال ٿا رکن ته هيءُ سفر ڪڏهن به ختم ڪو نه ٿيندو، انسان رڳو ويجهي کان ويجهڙو ٿيندو ويو. غرض ته ”اليھ راجعون“ اندر سفر ئي سفر هوندو ۽ سالڪ هميشه سالڪ ٿي رهندو. لامتناهي ۽ بي طلبي رڳو الوهيت کي حاصل آهي. مخلوق جي لاءِ وڌندڙ قرب آهي، جنهن جي ڪا حد ڪانهي. انهيءَ سڄي سفر ۾ جيڪو ميلان، جيڪا تقاضا ۽ تڙپ آهي انهيءَ جي لاءِ اسان وٽ رڳو عشق جو ئي اصطلاح آهي.