شاهه جي سُر مارئي جو جائزو ـــ ڊاڪٽر علي اڪبر اسير قريشي (DR. Ali Akber Aseer Qureshi)

ڊاڪٽر علي اڪبر اسير قريشي

شاهه جي سُر مارئي جو جائزو

 

قسمت قيد ڪياس، نه ته ڪير اچي هن ڪوٽ ۾،
”ونحن اقرب اليه من حبل الوريد“ وطن آئون ويندياس،
مارُن کي ملندياس، ڪوٺيون ڇڏي ڪڏهين.

سنڌ نه رڳو پنهنجي قدامت ۽ بيهڪ کان مشهور آهي، پر سندس ڪنڊ ڪنڊ شاعرن، عالمن، اديبن، بزرگن، درويشن ۽ صوفين سان مختلف وقتن تي سدائين سرشار پئي رهي آهي، اهڙو سلسلو اڻ کٽ ۽ جڳن کان هلندو پيو اچي، جيڪو سدائين جاري رهندو.

اهڙا سنڌ جا سپوت ۽ سپورنج نه رڳو پنهنجي علم ۽ عمل، ڏاهپ ۽ سياڻپ سبب نمايان حيثيت جا مالڪ آهن، پر سندن شيوو رهيو آهي ته انسان جھڙي اشرف المخلوقات جي اندر ۾ اعلى اخلاق ۽ گڻ پيدا ڪرڻ، جنهن سان انسانيت ۽ اشرف المخلوقات جو مليل لقب برقرار رهي سگھي. اهڙن اعلى ڪردارن ۽ اعلى اخلاق پيدا ڪرڻ لاءِ سنڌ ۾ اڄ تائين جن به اهم شخصيتن جنم ورتو آهي، تن ۾ شاعرن جي سرتاج، ڀلاري ڀٽ ڌڻي، ڀٽائي گھوٽ، لاکيڻي لال ۽ سدا حيات شاعر شاهه عبداللطيف ڀٽائي جو نالو سرفهرست آهي. ڀٽائي گھوٽ سان اسان جي والهانه عقيدت ۽ محبت آهي، اسان وٽ سندس ڪلام موجود آهي، جنهن جي وسيلي سنڌ ۽ سنڌين جو هر دور ۾ مان مٿاهون پئي رهيو آهي. اڄ تائين جيڪو ڀٽائي گھوٽ کي مقام حاصل ٿيو آهي، سو مقام ڪنهن به ٻئي شاعر کي نه مليو آهي، سندس ڪلام ئي آهي، جنهن سبب اسان کي فخر و ناز آهي ۽ رهندو.

ڀٽ جي گھوٽ پنهنجي ڪلام وسيلي انسان جي اندر انسانيت جا اعلى گڻ ۽ اعلى اخلاق، حسن ۽ حق، عشق ۽ آشتي جي بهترين خوبين کي اعلى نموني اجاگر ڪيو آهي، جنهن جوڳ ڪو مثال ملڻ مشڪل آهي، ان کان علاوه عشق ــ الاهي، عشقِ رسول، انسان دوستي ۽ حب الوطنيءَ جا انيڪ جذبا جاڳائي ويو آهي، پر سندس ڪلام پاڪ خيالن، جوش ۽ جذبن ۽ عشق جي امنگن جي صحيح صحيح ترجماني ۽ رهنمائي ڪري رهيو آهي ۽ ڪندو رهندو. سندس ڪلام ۾ پنهنجو پنهنجو مزو ۽ ميٺاج، خوبي، لذت، رنگ ۽ تاثير وغيره آهي، هر ڪو پنهنجي خيالن آهر سندس ڪلام مان مزو ماڻيندو رهي ٿو.

شاهه جو پيغام امن، آزادي ۽ انسانيت ــ محمد بخش ڏاهري (Muhammad Bux Dahri)

محمد بخش ڏاهري

شاهه جو پيغام امن، آزادي ۽ انسانيت

جڏهن سنڌ جي عظيم ڌرتي تي هن جو جنم ٿيو هو، تڏهن سنڌ جا سج، چنڊ، تارا، ڪتيون آزاد وطن جي هوائن جا سلامي ٿيندا هئا سندس جنم سنڌ جي ڌرتي جو ڳاٽ اوچو ڪري ڇڏيو هو. وهمن وسوسن ۾ وڪوڙيل ان سنڌ ۾ ان وقت نه فقط فارسي ٻولي ڳالهائي ويندي هئي، پر ڪلهوڙا حڪمران ڌارين حملي آورن جو ڏن به ڀريندا هئا، جنهنڪري سنڌ جو رت ست نابود ٿيڻ لڳو هو، شاهه حبيب جي گهر ۾ جنم وٺندڙ عبداللطيف پيدائشي باغي هو، جيڪو ان وقت ننڍپڻ ۾ ئي ان جو اظهار ڪري وجهندو هو. هالا جي ويجهو “ڀئين پور” هڪ ننڍڙو ڳوٺڙو هو، جنهن جا آثار اڄ به ڀٽ شاهه کان چار پنج ڪلو ميٽر ڏکڻ اولهه ڪنڊ تي موجود آهن، ڪن محققن ان ڳوٺ کي ڪوٽڙي (ڪوٽلي) به لکيو آهي، پر ان ڳوٺ تي ڪا خاص تحقيق نه ٿي آهي، چون ٿا ان علائقي ۾ بيگ جي ڪا حويلي  هئي جيڪي پنهنجي دور جا وڏا با اثر ماڻهو ۽ مذهبي ڪٽرپرست هئا. هو عورتن جي پردي جا سخت پابند هئا. ان ڪري حويلي کان ٻاهر ڪنهن به عورت کي نڪرڻ ته ڇا پر آسمان ڏانهن نهارڻ جي به اجازت نه هوندي هئ، ان حويلي ۾ جيڪڏهن ڪا عورت بيمار ٿيندي هئ ته اهي شاهه حبيب کي ڌاڳي ڦيڻي لاءِ وٺي ويندا هئا، سائين جڏهن جواني جي منزل کي رسيو هو ته هو روحاني رازن سان پڻ ٽمٽار ٿي چڪو هو. چون ٿا هڪ ڀيري بيگ برادريءَ جي ڪا عورت ناچاڪ ٿي پيئي، شاهه حبيب جي طبيعت به ٺيڪ ڪا نه هئي، ان ڪري دعا ڪرڻ لاءِ هن شاهه عبداللطيف ڀٽائي کي موڪليو شاهه لطيف جڏهن حويلي ۾ داخل ٿيو ته ان نواجوان ڇوڪري کي ويڙهيو ويو هو، پر فقط ان جي هڪ چيچ ظاهر ڪري لطيف جي هٿ ۾ ڏنائون ته هو ڦيڻو رکي، روحاني منزل تي رسيل لطيف سرڪار ان جي چيچ پنهنجي هٿ ۾ جهليندي چيو ته “جنهن جي چيچ سيد جي هٿ ۾ تنهن کي لهر نه ڪو لوڏو.” ان کان پوءِ بيگ ڏاڍا ڪاوڙيا ۽ لطيف سائين لاءِ ڌرتي تنگ ڪري ڇڏيائون، شاهه صاحب ايترو ته تنگ ٿيو جو هڪ بيت چيائين:

بيگ تنهنجي بيگي ڪوٽڙيءَ ۾ رهندي ڪا نه،

اٿم آس الله ۾، دل مارنيئي مات.

شاهه لطيف جي ڪلام جي ادبي، فني ۽ لسانياتي پرک ـــ ڊاڪٽر احسان دانش (DR. Ahsan Danish)

ڊاڪٽر احسان دانش

شاهه لطيف جي ڪلام جي ادبي، فني ۽ لسانياتي پرک

شاهه لطيف جي حقيقي عظمت سمجڻ لاءِ سندس شاعريءَ جي فني، ادبي ۽ لسانياتي پرک ڪرڻ نهايت ضروري آهي. هن وقت تائين ڀٽائي جي ڪلام جي اهڙي پرک ٻن سطحن تي ٿي آهي. پهريون مقامي ۽ ٻيو بين الاقوامي. مقامي سطح تي شاهه کي سندس ٻوليءَ جي خاصيتن، علم البيان توڙي مروج شعري اصولن، موسيقيت ۽ ٻين خوبين جي بنياد تي پرکي اسان جي عالمن ۽ محققن کيس هڪ وڏي شاعر جي حيثيت ڏني آهي ۽ اهڙي ريت ٻين عالمن وري سندس شاعريءَ کي بين الاقوامي ادبي اصولن، معيارن ۽ قدرن تي پرکي عظمت جي بلندين تي بيهاريو آهي. هن مقالي ۾ مون ڀٽائي جي ڪلام جي مقامي سطح تي يا ننڊي کنڊ جي سنڌي عالمن ۽ محققن مطابق، مروج فني، ادبي ۽ لسانياتي اصولن کي سامهون رکندي  ڪيل تحقيق ۽ پرک جي حوالي سان مختصر تحقيقي جائزو پيش ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي.

ڊاڪٽر گربخشاڻي پنهنجي ڪتاب ”مقدمه لطيفي“ ۾ لکيو آهي ته ”شاهه لطيف جهڙو هر وجه ڪامل ۽ هر دلعزيز شاعر، سنڌ ۾ اڃا ڪونه پيدا ٿيو آهي.... سندس شاعراڻيءَ ”خستوريءَ جي خوشبوءِ سڀ ولات واسي ڇڏي آهي. شاهه ئي آهي جنهن ۾ هڪ وڏي شاعر جون ڪُلي لياقتون موجود آهن. سندس خيالي قوت جو هڪ وڏو پرياڻ هي آهي، ته جيئن جيئن اسين سندس شعر تي اونهو غور ڪندا سين، تئين تئين اسان ۾ نئين حيرت اتپن ٿيندي.“ (1) ساڳي ڪتاب ۾ گربخشاڻي صاحب شاهه جي شاعريءَ جي جمالياتي پهلوءَ تي روشني وجھندي چيو آهي ته ”ڪنهن به شاعر جي بزرگي اوتري قدر قبول ڪئي ويندي، جيتري قدر منجھس جمال جي مشاهدي ماڻڻ جي قابليت آهي ۽ جيتري قدر ان مشاهدي جي ڪري سندس جيءَ ۾ جذبا ۽ امنگ اٿن ٿا. جمال جا پڻ ڪيترا ئي قسم آهن جهڙوڪه طبعي، جسماني، اخلاقي ۽ روحاني. مگر درحقيقت سڀ حسن جو مول هڪ ئي آهي ۽ جنهن جنهن ويس ۾ پاڻ کي پڌرو ڪري ٿو، تنهن تنهن ويس جي پسڻ سان نينهن کي نوان نوان نيش اچن ٿا.“ (2) جماليات بيشڪ شاعريءَ جو روح آهي ۽ دنيا جي سمورن وڏن شاعرن جي شاعري حسن ۽ جمال جي خوبي سان ڀريل آهي. جتي فارسي جي عظيم شاعرن رومي، سعدي، حافظ، فردوسي، جامي ۽ تبريزي جي ڪلام ۾ حسن ۽ جمال جي جوت جرڪي ٿي اُتي عربي جي سبعه معلقات وارن ستن قادرالڪلام شاعرن امرءُ القيس، زهير بن ابي سلمى، عمرو بن ڪلثوم التغلبي، طرفه ابن عبدالبڪري، عنتره بن شداد العبسي، لبيد بن ربيعه العامري ۽ حارث بن حِلزه اليشڪري ۾ پڻ جمال جا جلوى نظر اچن ٿا. ائين ئي هندي ڪوتاڪارن ۾ جئين رامانند، ڀرتري هري، ميران ٻائي، دادو ديال، سورداس، ڀڳت ڪبير، تلسيداس ۽ ڪاليداس جا شبد سونهن جا پُر پيالا آڇين ٿا تئين ئي انگريزي ۽ يورپي شاعرن شيڪسپيئر، ورڊس ورٿ، گوئٽي، ٽي ايس ايليٽ، والٽ وٽمن ۽ بادليئر جي نظمن ۾ به جماليات جھلڪندي محسوس ٿئي ٿي. ان جماليات شاهه جي شاعريءَ ۾ به انوکو نکار پيدا ڪيو آهي. ان ڳالهه جي عملي ثبوت ۽ تحقيقي نتيجي طور نوجوان محقق ڊاڪٽر شير مهراڻي جي پي ايڇ. ڊي ٿيسز ”شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ جماليات“ پڻ موجود آهي.

شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ رنگ، خوشبو ۽ لباس ـــ ڊاڪٽر بشير احمد شاد (Dr. Bashir Ahmed Shad)

ڊاڪٽر  بشير  احمد  شاد

شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾

رنگ، خوشبو ۽ لباس

شاعري جيسيتائين فن ۽ فڪر جي حسناڪين سان مالا مال نه آهي، تيسيتائين اها پنهنجو مڪمل ڪارج ادا نه ٿي ڪري سگھي. شاهه لطيف سنڌي ٻوليءَ جو هڪ اهڙو شاعر آهي جنهن جي ڪلام ۾ فن جو آسمان به نظر اچي ٿو ته فڪر جو وهندڙ درياهه پڻ. ڀٽائيءَ جي شاعريءَ جو مطالعو ڪرڻ سان معلوم ٿيندو ته منجھس مختلف عڪسن جو ڀرپور ذڪر ٿيل آهي. ان حوالي سان ڊاڪٽر تنوير عباسي سٺو ڪم ڪيو آهي پر وڌيڪ ڪم ڪرڻ جي ضرورت کي محسوس ڪندي مون هن مقالي ۾ شاهه جي عڪسي شاعريءَ منجھان رنگ، خوشبو ۽ لباس جا حوالا يڪجا ڪيا آهن. انهن مان رنگ ۽ خوشبو جو تعلق سڌو سنئون عڪسي شاعريءَ سان آهي ۽ لباس جو تعلق ڪلچر سان. پر لباس جا به مختلف رنگ ۽ روپ ٿين ٿا. ان ڪري هي مقالو انهن ٽنهي جو سنگم آهي.

شاعريءَ ۾ عڪس پيدا ڪرڻ جا مختلف طريقا ٿي سگھن ٿا. يا ته ڪنهن نظاري جي چٽسالي، يا ڪنهن ماڻهوءَ جي مهانڊن جو ذڪر اهڙيءَ ريت ٿيل هجي جو هو بهو اهڙو نظارو اکين اڳيان چٽائيءَ سان اڀري اچي. ان قسم جي عڪس کي نظري عڪس (Visual Image) چئبو آهي. فطرت جي رنگن جو نظارو انهيءَ قسم جي عڪس منجھان اڀري ٿو. ائين وري ڪنهن ماحول يا چيز جو ذڪر اهڙيءَ ريت ڪجي جو ان جي خوشبوءِ يا بدبوءِ جو احساس ٿئي ته ان کي چئبو آهي سنگھڻ جو عڪس (Olfactory Image). ٻين عڪسن ۾ آوازي عڪس (Auditory Image)، چکڻ جو عڪس (Test Image)، ڇهڻ وارو عڪس (Tactile Image) ۽ ٿڌي گرم جو تاثر پيدا ڪرڻ وارو عڪس (Thermal Image) شامل آهن. اسان جي هن مقالي جو تعلق نظري ۽ سنگھڻ وارن عڪسن سان آهي.

لطيف سائين ماڻهن جو ڌنار هو، سندس شاعري ڪتابن جي مطالعي بدران فطرت جي مشاهدي مان ڦٽي نڪتي آهي. هن مشاهدي واري اک سان پنهنجي آس پاس جيڪي ڪجھ محسوس ڪيو ان جو اظهار نهايت خوبصورتيءَ سان برملا ڪري ڏنو. ان ڪري سندس شاعريءَ ۾ ڪٿي رنگن جو ذڪر آهي ته ڪٿي خوشبو جو. ائين ئي ڪٿي وري هن مادي ڪلچر جي جھلڪ طور لباس جا رنگ چٽيا آهن. شاهه جي رسالي ۾ ڪي اهڙا بيت به ملن ٿا جن ۾ هڪ ئي وقت رنگ، خوشبو ۽ لباس جو ذڪر ملي ٿو. هتي اسين پهريان شاهه جي رسالي مان چونڊيل بيتن جي روشني ۾ ٽنهي جو الڳ الڳ ذڪر ڪندا سين ۽ آخر ۾ اهڙا بيت ڏيندا سين جن ۾ ٽنهي شين جو گڏيل طور ذڪر ٿيل آهي.

ڪوڙين ڪايائون …… - ارشاد ڪاغذي (Irshad Kaghzi)

ارشاد ڪاغذي

ڪوڙين ڪايائون ……

ڪوڙين ڪايائُون تنهنجون، لِکَن لَکَ هَزار... ( شاه لطيف)

شاه لطيف (جنم: 1102 هجري بمطابق1689ع ــ وفات: 14 صفر 1165 هجري بمطابق 1752ع) سنڌ جو سدا حيات شاعر سنڌ ۽ سنڌي قوم جو ترجمان ۽ ڪامل رهبر آهي. شاه لطيف پنهنجي شاعري ۾ ڏاهپ جا ڏس ۽ پيار جو پيغام ڏيئي سنڌين کي اڳواٽ ئي تيار ڪيو هو ۽ سوين سال گذرڻ بعد بـ شاه جو سنيهو سچائي، سونهـ جو ساکي ۽ امين آهي. شاه لطيف پنهنجي دور ۽ سنڌي سماج کان بغاوت ڪئي، ان جو مطلب هي آهي تـ ڏاها ۽ انقلابي  پنهنجي سماج سان بغاوت ڪندا آهن ۽ مروج چالو ريتن رسمن جي خلاف باغي بنجي لوڪ کان الڳ پنهنجي واٽ اختيار ڪري سماج ۽ عوام  جي ذهن  ۾ نئون روح ۽ ساه ڦوڪي مئل، مرڻينگ ۽ ويساه وسوڙيل دل، ذهن، ضمير ۾ نئين توانائي، جوش ۽ جذبو پيدا ڪندا رهندا آهن.

اکِ اُلٽِي ڌارِ، وَنءُ اُلٽو عام سين؛

جي لَهِوارو لوڪُ وَهي، تون اُوچو وهُ اوڀارِ؛

منجهان نُوچَ نِهارِ، پُرُ پُٺيرو پرينءَ ڏي.

لطيف سائين بـ اهڙو ڪم ۽ ڪرت ڪيو ۽ اک الٽي ڌاري سموري سنڌي سماج کي بدلائڻ لاءِ پنهنجي پوري حياتي ارپي ڇڏي، ۽ سماج جي غلط ريتن رسمن ۽ رواجن جي خلاف بغاوت جو جهنڊو بلند ڪيو ۽ قوم جي تقدير بدلائڻ لاءِ ڪمر ڪشي هڪ اهڙي واٽ ورتي جيڪا اڳ مروج ڪانـ هئي. مسڪين، پورهيت پنهوارن، ماروئڙن، جانگيئڙن ۽ سانگيڙن جو ڀرجهلو ٿي بيٺو ۽ عوام دوست جي روپ ۾ ظاهر ۽ نروار ٿيو، نـ فقط سماج کي بدلائڻ جو گس ڏنو پر ان جي خلاف جدوجهد ۽ جاکوڙ ڪرڻ، ڄمي مقابلو ڪرڻ ۽ توڙ تائين ويڙه ڪرڻ جو پيغام پڻ ڏنو. اهڙيءَ ريت شاه لطيف سنڌي سماج ۾ نئون ساه وڌو. شاه لطيف املهـ ۽ بي بدل شخصيت ۽ تاريخ جو ست ۽ عرق ۽ نچوڙ آهي. اهڙن مهان ماڻهن جي ساٿ، سنگت، صحبت ۽ اڳواڻي جي ڪري انقلاب جا رستا ۽ راهون روشن ٿيو وڃن.

سُرمون سُرخيءَ جو، جڏهن پاتو جن؛

تڏهن ڏٺي تن، رونق ريٽي جهڙي.

پيغامِ لطيف جو سماجي تبديليءَ ۾ ڪردار ــ الطاف ملڪاڻي (Altaf Malkani)

الطاف ملڪاڻي

پيغامِ لطيف جو سماجي تبديليءَ ۾ ڪردار

اڄ جي دنيا جن اهم مسئلن جو شڪار آهي، اُهي آهن: وڌندڙ عالمي دهشتگردي، طبقاتي اڻ برابري، مذهبي بنياد پرستي، جهالت ۽ جنسي بي راهه روي، مثبت قومي ۽ ثقافتي قدرن جو خاتمو.

ڳوڙهي نظر سان جيڪڏهن مٿين مسئلن جي سببن ۽ نتيجن تي غور ڪبو ته اسان کي خبر پوندي ته انهن سمورن مسئلن جو بنياد وري اسان کي هيٺيان ٽي مسئلا نظر ايندا: جيڪڏهن انهن بنيادي ٽن سببن کي دنيا مان ڌڪاري ڇڏجي ته يقينن هن دنيا ۾ اتحاد انسانيت ۽ عالمي امن، جهڙا مثبت جذبا وڌي ويجهي سگهن ٿا ۽ هيءَ دنيا عالمي ڀائيچاري ۽ مساوات انسانيءَ سبب امن جو هڪ خوبصورت باغ بڻجي سگهي ٿي، جنهن ۾ هر قوم پنهنجي ثقافت ۽ ڪلچر جا رنگ ۽ خوشبو وکيري محبت سان هن ڌرتيءَ جي گولي کي واسي سگهي ٿي. اڄ جا بنيادي ٽي اهم مسئلا هيءَ آهن: (1) دولت ۽ طاقت جي حصول جي ڊوڙ. (2) اڻ سهپ ۽ غير جمهوري رويا. (3) عالمي طور فڪري ۽ نظرياتي بحران.

(1) دولت ۽ طاقت جي حاصلات جي ڊوڙ:

اڄ فرد هجن يا ملڪ ۽ قومون، سڀ هن سائنسي دور ۾ پنهنجي ذاتي سک ۽ ذاتي زندگيءَ کي سولو ۽ سنهنجو بنائڻ لاءِ دولت ۽ طاقت چاهن ٿا، ڇاڪاڻ ته نت نئين سائنسي ايجادن، انسان جي مادي ضرورتن کي وڌايو آهي. سائنس هڪ پاسي انسان جي تمام وڏي خدمت ڪئي آهي ۽ انسان کي با سهولت زندگي گذارڻ ۾ تمام گهڻي مدد ڪئي آهي ته، ساڳئي پاسي انسان جي اخلاقي قدرن کي پائمال به ڪيو آهي. جيئن ته هن مختصر ڌرتيءَ جي گولي تي انساني آباديءَ جو بار ڏينهون ڏينهن وڌي رهيو آهي ۽ زندگي گذارڻ جا فطري وسائل ڏينهون ڏينهن گهٽجي رهيا آهن. اڄ جو انسان، قدرتي وسيلن جهڙوڪ پاڻي، تيل، گئس، روشني ۽ هوا تي به سائنس وسيلي حڪم هلائڻ جي قابل ٿي رهيو آهي، سو اهي قدرتي شيون يعني هوا، پاڻي، روشني جيڪي هر انسان جو ڪائناتي حق هئا ۽ کين مفت ۾ مهيا ٿي رهيا هئا، هاڻ انهن جو پئسن کان سواءِ ملڻ مشڪل آهي ۽ مٿان وري مصيبت اها آهي ته اهي قومون جيڪي ترقي يافته ۽ دولت مند آهن سي مظلوم ۽ غريب قومن جي ملڪن مٿان زوري قبضا ڪري انهن کان اهي قدرتي وسيلا کسي رهيون آهن.

شاھ لطيف بحيثيت قومي اڳواڻ ــ طارق عزيز شيخ (Tariq Aziz Shaikh)

طارق عزيز شيخ

شاھ لطيف بحيثيت قومي اڳواڻ

هڪ سچي شاعر جو ڪلام پنهنجي دور جي آرسي هوندو آهي. شاعر پنهنجي دل جي گُهر ۽ پنهنجي ذاتي مشاهدي تي فطري طرح پنهنجي ماحول جي حالتن، حق ۽ ناحق ۽ ريتن رسمن کان متاثر ٿي ڪلام ۾ اُهي واقعات شعوري ۽ غير شعوري طور آڻي ڇڏيندو آهي جي سچ پچ ان دور جي سچي تصوير هوندا آهن. جڏهن به ڪنهن ملڪ ڪنهن خاص دور جي صحيح صورتحال لاءِ مواد ڏسڻو پوندو آهي ته ان وقت نثري مجموعن سان گڏ نظم جو ذخيرو پڻ نظر مان ڪڍڻ ضروري ٿيو پوي ٿو.

ٻارهين صديءَ ۾ سياسي طرح سنڌ وڏي ڪوپ ۽ ڪشمڪش ۾ گرفتار هئي. جو مٿان نادر اچي نمودار ٿيو. ان کان اجل آجو ڪيو ته قنڌارين اچي مٿان ڪڙڪو ڪيو. هڪ دفعو نه پر بار بار گهران رسن ته سڌو سنڌ ۾. ان ڪري سنڌ ۾ ان چوڻي جنم ورتو ته “جڏهن تڏهن سنڌڙي توکي قنڌالِن جوکو”.

شاهه صاحب اورنگزيب جي وفات وقت سورنهن سالن جو هو. مغلن جو اثر گهٽجي ويو هو. حڪومت نور محمد ڪلهوڙي جي حوالي ٿي چڪي هئي ۽ هن سڄي سنڌ سبي تائين پنهنجي قبضي ۾ ڪري ورتي هئي. مغلن جي ڪمزوريءَ مان فائدو وٺندي ميان نور محمد پاڻ کي مضبوط ڪندو رهيو. مغلن جي ڪمزوري پرکي نادر شاهه ايرانيءَ دهليءَ تي حملو ڪيو ۽ اتان موٽندي سنڌ تي مارو ڪيائين.

۱۱۵۲هه (۱۷۳۹ع) ۾ ميان نور محمد کان ۲۰ لک رپيا ساليانو ڏن مقرر ڪرائي سندس ٽن پٽن مرادياب، عطر خان ۽ غلام شاهه کي ايران وٺي پوءِ اٺن سالن بعد جڏهن نادر شاهه کي ماريو ويو تڏهن شهزادن جي جند ڇٽي ۽ ملڪ موٽيا.

نادر شاهه جي مرڻ بعد احمد شاهه ابدالي خراسان ۽ ايران جي حڪومتن تي قبضو ڪيو ۽ هن ڪلهوڙن کي دستوري ڏن ڏيڻ لاءِ لکيو جو نور محمد ڪلهوڙي ڏيڻ کان انڪار ڪيو. جنهن تي هو ۱۷4۷ع ۾ سنڌ تي ڪاهي آيو. ميان نور محمد ٿرپارڪر ڀڄي ويو ۽ اتي ئي مري ويو. ابدالي اتي به اچي پهتو هئس.

انهن انقلابن طوفانن کانسواءِ سنڌ ۾ ايسٽ انڊيا ڪمپني پڻ ٺٽي ۾ پهريون ڀيرو ۱۷۳۵ع ۾ واپاري ڪوٺي کولي هئي. جا ستت کانئن کڻائي ويئي. ۱۷۵۷ع ۾ وري غلام شاهه جي زماني ۾ ٻيهر ٺٽي ۾ ڪوٺي کوليائون ان وچ ۾ انگريز واپاري، ڪلهوڙن جي درٻار ۾ ايندا رهيا. هوڏانهن عربي سمنڊ ۾ بورچو گيز ڌاڙيل به لامارا ڏيندا هئا ۽ ٻيڙا ڦريندا رهندا هئا.

شاهه لطيف غيرن جي ڏاڍاين کي به ڏٺو ته نين غلامتين جا ڄار پکڙجندي ڏٺا ۽ پنهنجي قوم کي هن طرح خبردار ڪيائين ته:

معلم ماڳ نه اڳئين، ڦلنگي منجهه ڦريا،

ملاح تنهنجي مڪڙيءَ اچي چور چڙهيا،

جتي ڍنگ ڍريا، تتي تاري تنهنجي!

سنڌ تي مغلن جي راڄ ۾ ايرانين ۽ افغانين جي ڪاهن سنڌ جي ٻولي ۽ تهذيب کي خطري ۾ وجهي ڇڏيو. ٻئي پاسي يورپي تاڪو به کيس تيز نگاهن سان ڏسي رهيا هئا. سنڌ جي سرڪاري زبان ورهين کان فارسي هئي، سنڌيءَ لاءِ چيو ويندو هو ته “سنڌي وائي ڪم نه آئي” فارسيءَ لاءِ وري “فارسي گهوڙي چاڙهسي” جي چوڻي مروج هئي. شاهه صاحب ٻن دورن ۾ سڄيءَ سنڌ جو گشت ڪري حالتن جو اندازو لڳائي ٿو ۽ محسوس ڪري ٿو ته ڌارين مان ڪابه نيڪيءَ جي اميد رکي نٿي سگهجي. اهي سنڌي زبان ۽ تهذيب لاءِ مستقل خطرو بڻيل آهن. ان ڪري ان ڳالهه کي ڌارين پرديسي ڏيرن جي ڊوهه واري واقعي جي رنگ ۾ هن طرح بيان ٿو ڪري:

پيم پٺاڻن سين، ٻولي ٻي نه ٻجهن،

آءُ سنڌي جو سير ڪريان، هو پارسيون پڇن.

مون پڻ ملان تن، سرتيون سور پرائيو،

برو بگيرو جي ٿا ڏين پارسيون پاڻ ۾،

مون لوڏان ئي لکيا، ته هاڃو ڪندا هي،

ماريندا مونکي، پنهون نيندا پاڻ سين.

شاهه صاحب جو پهريون پيغام سنڌ جي سياسي، اقتصادي ذهني آزاديءَ جي مقصد سان محبت رکڻ آهي. حب الوطنيءَ جي صحيح معنيٰ به اها ئي آهي.

لطيف جي دنيا - اعجاز منگي (Aijaz Mangi)

اعجاز منگي

لطيف جي دنيا

 اياز وڏو اناپرست هو. اهڙي تهڙي اديب تي ته هن جي اک ئي نه ٻڏندي هئي. ڀلي هو سيني تي “نوبل انعام” جو ميڊل سجائي بيٺو هجي. اياز هن طرف تڪيندو به نه هو. اردو اديبن تي هو تلخ طنز جو مزو وٺندو هو. هو انهن کي وئشيائون قرار ڏيندو هو. هو مشاعرن کي ادبي مجرا قرار ڏيندو هو. هن کي “آداب عرض” کان نفرت هئي. سنڌي اديبن کي ته هو گدو بندر مان ڀڄي آيل مريض سمجهندو هو. هن سدائين پاڻ کي ادب جي عالمي ڪلب جو مانوارو ميمبر سمجهيو. جتي هن جي نظر ناظم حڪمت تي هوندي. هو پابلو نرودا کي پيار سان تڪيندو هو. ماياڪو وسڪيءَ سان هن کي محبت هئي. ٽئگور تي ته هو ٽونڪون به ڪندو هو. هو چوندو هو ته ٽئگور جي مني معترائب ته هن جي ميڪ اپ ۾ آهي. هن جي ڊگهي ڏاڙهي، وڏا وار ۽ ويڪرا ڪپڙا! هو سياڻو هو. سڀ سمجهندو هو. هن کي معلوم هو ته ادب جا عالمي ايوارڊ سياسي مفادن سبب ڏنا ويندا آهن. پر هو فيض جو قدر ڪندو هو. غالب لاءِ هن جي دل ۾ وڏي عقيدت هئي. فارسيءَ جي ڪلاسيڪل شاعريءَ ۾ هو چونڊ جو قائل هو.

هو جيڪو پاڻ کي ايشيا جو ادبي هماليا سمجهندو هو، سو ان وقت ڀري پوندو هو، جڏهن هن جي دل جي چپن تي ڀٽائيءَ جو نالو ايندو هو. ان وقت جي ڪيفيت غالب جي ان شعر جهڙي ٿي ويندي هئي ته:
“زبان په بار خدايا يه ڪس نام آيا

ڪه ميري نطق ني بوسي ميري زبان ڪي ليي”

اهو ڪو اتفاق نه هو ته جيستائين هو سرڪشيءَ سان شاعري ڪندو هو، تيستائين هو پنهنجن شعري مجموعن جا نالا لطيف جي لفظن ۾ تلاش ڪيا.

 “ڀونئر ڀري آڪاس”، “ڪلهي پاتم ڪينرو”، “ڪي جو ٻيجل ٻوليو”، “وڄون وسڻ آئيون”، “ڪپر ٿو ڪن ڪري”، “لڙيو سج لڪن ۾”، “پتڻ ٿو پور ڪري“، “ڪتين ڪر موڙيا” “هينئڙو ڏاڙهون گل جئين” ۽ “جي ڪاڪ ڪڪوريا ڪاپڙي”

اياز انهن ڪتابن جي ڪري ته اياز ٿيو!

سنڌ جو سدا حيات شاعر شاهه عبداللطيف ڀٽائي رحه - ڊاڪٽر محمد يعقوب مغل (Dr. Muhammad Yaqoob Mughul)

ڊاڪٽر محمد يعقوب مغل

سنڌ جو سدا حيات شاعر شاهه عبداللطيف ڀٽائي رحه

سنڌ جي سدا حيات عظيم صوفي شاعر حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي رحه سنڌي ٻوليءَ ۾ اهڙو ته عظيم الشان شاهڪار يعني ”شاهه جو رسالو“ ڇڏيو آهي.، جيڪو سنڌ واسين توڙي سنڌي ٻوليءَ جو دستاويزي ۽ تهذيبي ورثو آهي. سندس ڪلام آرسيءَ مثل آهي، جنهن ۾ هر ڪنهن کي پنهنجي اندر جو اولڙو نظر اچي ٿو. لطيف جو ڪلام آفاقي نوعيت جو آهي ۽ ڀٽائي گهوٽ لوڪ داستانن کي تمثيلي انداز ۾، حق جي پيغام ۽ سچائي جي ڦهلاءُ لاءِ استعمال ڪيو آهي. شاهه جي ڪالم جي اها خوبي آهي ته، سندس آفاقي ڪلام، ڀٽڪيل انسانيت جي رهنمائي پئي ڪئي آهي.

شاهه صاحب پنهنجي ڪلام جي ذريعي انسانن کي جيڪو پيغام ڏيڻ چاهي ٿو، اهو عوام جي لاءِ هڪ قسم جو ترياق آهي. انهيءَ ڪري سندس ڪلام هند ۽ سنڌ اُڪري وڃي ڏيساور پار پهتو ۽ اڄ عام توڙي خاص جي زبان تي آهي. شاهه صاحب جي ڪلام ۾ نهٺائي ۽ نماڻائي پنهنجي عروج ۽ ڪمال جي بلندين تي آهي. نياز ۽ نوڙت، سادگي ۽ سچائي لطيف سائين جي جمالياتي  ڪيفيت جا مرڪز ۽ محور آهن. شاهه جي شآعريءَ ۾ اُٿاهه محبت، روحاني تسڪين، دين سان والهانه عشق، زندگيءَ جي حقيقت، معاشي ۽ معاشرتي فلاح ۽ بهبود جي خواهش ۽ محنت ۽ مشقت جو سبق سادي ۽ سولي ٻوليءَ ۾ بيان ڪيل آهي

شاهه جي رسالي ۾ سنڌ جا تاريخي ۽ جاگرافيائي اشارا ۽ اهڃاڻ ــ معمور يوسفاڻي (Mamoor Yosfani)

معمور يوسفاڻي

شاهه جي رسالي ۾ سنڌ جا تاريخي ۽ جاگرافيائي

اشارا ۽ اهڃاڻ

ٻَني

حضرت شاه عبداللطيف ڀٽائي سنڌ جو اهو عظيم شاعر آهي، جنهن جي عظمت کي سموري دنيا تسليم ڪيو آهي، جنهن جو ڪلام نه رڳو فلسفي، حڪمت ۽ دانائي جو اڪمل ۽ اعليٰ نمونو آهي، بلڪ سنڌ جي ثقافت ۽ تاريخ جو پڻ گنج آهي. سندس ڪلام ۾ سنڌ جي تاريخ بابت جيڪي اشارا ملن ٿا، اهي ايتري قدر وسيع آهن، جو انهن تي جيڪر قلم کڻجي ته تاريخ جا ڪيترائي املهه ڪتاب تيار ٿي سگهن ٿا.

منهنجو هي مختصر مقالو، جنهن جو عنوان آهي ”شاهه جي ڪلام ۾ سنڌ جي تاريخ بابت اشارا ۽ اهڃاڻ“ سو هِن ڏِس ۾ مختصر کان مختصر ۽ هڪ ابتدائي ڪوشش آهي، جنهن ۾ مون سڀ کان پهرين، هن ڌرتيءَ تي، موجوده انساني نسل جي وڏي ڏاڏي حضرت آدم عليه السلام جي رهائش ۽ آباد ڪاريءَ جو ذڪر ڪيو آهي ۽ اُن جي آثارن جي نشاندهي ڪئي آهي ۽ ان کان پوءِ باقي مقالي کي مختلف بابن ۾ ورهايو آهي، جن جا عنوان هن طرح آهن:

مويا، مارو، جک، ماڙيچا، پٺاڻ، کرپڙ وغيره

سنڌ جي تاريخ بابت هي عنوان جنهن ۾ مختلف قومن جي ماضيءَ ڏانهن ابتدائي اشارا آهن، تنهن ۾ هر قوم جي شاخن، حاڪمن، راجائن، راڻن، سردارن، سکرن، پهلوانن بهادرن، سخين، ڏاتارن، ڏات ڌڻين وغيره ۽ انهن جي آثارن جو ذڪر اچڻو آهي. ان لاءِ ظاهر آهي ته ايتري ۽ ايڏي ساري مواد کي هڪ مقالي ۾ آڻڻ ڏاڍو ڏکيو ڪم آهي ۽ گهٽ ۾ گهٽ منهنجي پهچ کان ته گهڻو پري آهي. ان ڪري مون ان مواد کي، قسطن ۾ پيش ڪرڻ جو پڪو پهه ڪيو آهي، جيڪي به خبر ناهي ته ڪيتريون بيهنديون، انڪري في الحال انهيءَ گنج مان ڪجهه ڪڻا عرض رکان ٿو. جيڪي پيش ڪرڻ کان پهرين سڀني عالمن، ماهرن، سگهڙن، سياڻن ۽ پڙهندڙن کي عرض ڪندس ته منهنجي هن ٽٽل ڦٽل، وکريل ۽ اڻپوري مقالي پڙهڻ کان پوءِ مهرباني فرمائي منهنجي هن ڏس ۾ رهبري ۽ رهمنائي ڪرڻ فرمائين.

چڱا ڪن چڱايون، مٺايون مٺن،

جو وڙ جڙي جن سان، سو وڙ سيئي ڪن. 

(لطيف)

لطيف شناسي ۽ سنڌي سماج جي اڏاوت - جامي چانڊيو (Jami Chandio)

جامي چانڊيو

لطيف شناسي ۽ سنڌي سماج جي اڏاوت

لطيف تي ڳالهائڻ تمام سؤلو به آهي ۽ تمام ڏکيو به آهي. ڇاڪاڻ ته هو رڳو شاعر ناهي. هو هڪ عظيم شاعر سان گڏوگڏ هڪ يگانو مفڪر، فلسفي، ٻوليدان ۽ هڪ نئين انسان جو تصور تخليق ڪندڙ ڏاهو فنڪار ۽ تخليقڪار پڻ آهي. لطيف تاريخ جو هڪ يگانو ماڻهو هو. اها ڳالهه مان رڳو سنڌ نه پر عالمي انساني فڪر جي تناظر ۾ ٿو چوان. توهان جيترو وڌيڪ عالمي علم ۽ فڪر پڙهو ٿا، ۽ پوءِ جڏهن لطيف کي سمجهو ٿا، ته بس ماڻهو حيران ٿيو وڃي، ته سنڌ جهڙي ڪُنڊائتي سماج ۾ لطيف جهڙو مفڪر آخر ڪيئن پيدا ٿيو؟ هن جهڙو ماڻهو اوڀر ته ڇا پر اولهه به پيدا نه ڪيو آهي. شاعريءَ ۾ ايڏو گهرو انساني ۽ سماجي فڪر ۽ زندگيءَ ڏانهن اهڙي غيرمعمولي فلسفياڻِي ۽ ڏاهپ جي بلندين تي پهتل روش بس لطيف جو ئي ڪمال آهي. جي اسين لطيف جي واٽ تي هلون ته دنيا جي هڪ عظيم ۽ سگهاري قوم ته ڇا پر هڪ مثالي قوم بڻجي سگهون ٿا.

ويڄن سين وائيءَ پيا، ڪِري نه ڪيائون، جي پند پاريائون، ته سِگهائي سَگها ٿيا.

(لطيف)

لطيف هڪ نهايت گهڻ طرفو ماڻهو آهي. هن جو هر پاسو ايترو ته وسيع ۽ ڳرو آهي، جو ماڻهو پنهنجي سموري حياتي، سندس ڪم تي، تخليقي تحقيق ڪري سگهي ٿو. لطيف تي اڃا صحيح معنيٰ ۾ گهربل تحقيقي ڪم ٿيو ئي نه آهي. جي ٿيو به آهي ته لکت ۾ نه ٿيو آهي. ڊاڪٽر بلوچ سندس ٻوليءَ جي لغت تي وڏو ڪم ڪيو آهي، جنهن تي هن کي سلام آهي؛ پر پوءِ به سندس ٻوليءَ، فن ۽ فڪر تي گهڻن رخن کان تخليقي تحقيق ۽ پرک ڪرڻ جي وڏي گهرج آهي.

ان کوٽ کي اڪثر ماڻهو پنهنجي ذهني سادگيءَ ۽ فڪري اٻوجهائيءَ ڪري سنڌي سماج جي لطيف ڏانهن روا رکيل بيقدري ڪوٺيندا آهن. مان سمجهان ٿو ته حقيقت ان جي اُبتڙ آهي. دنيا ۾ اهڙو ڪوبه جينيئس نه آهي، جنهن جو قدر پنهنجي همعصر دؤر ۾ ٿي سگهندو به هجي. هڪڙا سماج ۽ قومون غلام آهن، جتي تعليم آهي ڪونه، رياست پاڪستان جهڙي، يا ان کان اڳ اسان جنهن عذاب ۾ هئاسون، اها ڳالهه ڪنهن کان ڳُجهي ناهي. جنهن سماج ۾ وڏيرا شاهي، ظلم، غلامي، ڏاڍ، بربريت، غربت، عقيدت پرستي ۽ جهالت هجي، اتي اوهان اها توقع ڪيئن ٿا ڪري سگهو، ته اهو سماج لطيف جهڙي يگاني مفڪر کي پروڙي سگهندو، جنهن جهڙي مفڪر کي سمجهڻ لاءِ اڃا انسانذات کي گهڻو پنڌ ڪرڻو پوندو. لطيف هڪ عالمگير شاعر آهي ۽ رڳو شاعر نه پر مفڪر، ڏاهو ۽ فلسفي آهي؛ ۽ اهو فڪر، ڏاهپ ۽ فلسفو به سنڌ جي دائري ۽ سطح جو نه آهي. هو عالمگير مفڪر ۽ ڏاهو آهي. لطيف سڄيءَ دنيا جي لاءِ املهه فڪري وِرثو آهي، اهو ته اسان جو ڀاڳ آهي جو لطيف جو جنم اسان وٽ ٿيو. اها ته اسان جي ڌرتي ۽ قوم ڀاڳ واري آهي، جنهن جي ديس ۾ لطيف جو جنم ٿيو. لطيف ته هڪ عالمگير شاعر ۽ مفڪر آهي، جيئن هيگل جي ڪا قوم نه آهي، جيئن مارڪس جي ڪا قوم نه آهي، جيئن رابندر ناٿ ٺَڪُر (ٽئگور) جي ڪا قوم نه آهي، جيئن آئنسٽائين جي ڪا قوم نه آهي، جيئن شيڪسپيئر جي ڪا قوم نه آهي، جيئن نيوٽن، گليلو ۽ مائيڪل اينجلو جي ڪا قوم نه آهي، جيئن دنيا جي سمورن وڏن شاعرن، آرٽسٽن، سائنسدانن، اسڪالرن، مفڪرن ۽ عظيم انسانن جي ڪا قوم نه آهي، ۽ اهي سڀ عالمگير انسان آهن ۽ دنيا جي سڀني قومن جا ۽ پوري انسانذات جا آهن، جيئن اهو قبيلو انسانذات جو گڏيل سرمايو آهي، تيئن لطيف جي به ڪا مخصوص قوم نه آهي، هو سڄيءَ انسانذات جو گڏيل سرمايو آهي. هو سنڌ لاءِ فخر ۽ ڀاڳ آهي ۽ هن کي رڳو سنڌ تائين محدود نٿو ڪري سگهجي.

ان ڪري مان هڪ بنيادي ڳالهه ڪرڻ چاهيندس ته هن وقت تائين جيڪڏهن لطيف کي نه سمجهيو ويو آهي ته ان ۾ پاڻ کي نندڻ جو ڪو مسئلو نه آهي. سمجهڻ جو مسئلو هيءُ آهي ته آخر ڇو سنڌي قوم ۽ سنڌي سماج جو وڏو حصو اڃا تائين لطيف کي سمجهڻ کان قاصر آهي، ۽ رڳو سنڌي قوم ئي ڇو؟ پوري انسانذات ڇو نه؟ پوري دنيا ڇو نه؟ لطيف جي جهول ۾ ايترا ته ماڻڪ موتي آهن، جو اهي پوريءَ دنيا کي آڇي سگهجن ٿا. ماڻهو ان کي وڏو مسئلو ڪري پيش ٿا ڪن ته لطيف کي اسان وٽ عوامي سطح تي سمجهيو نه ويو آهي. دراصل مسئلو اهو نه آهي ته جيڪڏهن لطيف کي نه سمجهيو ويو آهي ته ان تي ڪي اوڇنگارون ڏجن يا خود مذمتي ڪجي؛ مسئلو اهو آهي ته آخر لطيف کي سنڌ جا ماڻهو ڇو نٿا سمجهي سگهن ۽ رڳو سنڌ جا ئي ماڻهو ڇو، پوريءَ دنيا جا ماڻهو ڇو نٿا سمجهي سگهن؟ ان ڪري ان ڳالهه تي غور ڪرڻ جي وڌيڪ ضرورت آهي ته آخر اهي ڪهڙا سبب آهن، اهي ڪهڙيون رڪاوٽون آهن، اهي ڪهڙيون حالتون آهن جو دنيا جي آباديءَ جو گهڻو حصو اڃا تائين اهڙن عظيم مفڪرن، شاعرن، فلسفين ۽ آرٽسٽن کي گهرائيءَ سان سمجهي نه سگهيو آهي

شاهه جي رسالي ۾ گرامر ۽ اعرابن جو جائزو ــ استاد لغاري (Ustad Lighari)

استاد لغاري

شاهه جي رسالي ۾ گرامر ۽ اعرابن جو جائزو

ڪافي سالن کان، اها ڳالهه محسوس ٿيندي پيئي اچي، ته هڪ اهڙو ”شاهه جو رسالو“ ترتيب ڏيڻ گهرجي، جنهن ۾ زيرن - زبرن سان گڏ، گرامر جي نشانين جو مڪمل طور استعمال ٿيل هجي، ته جيئن شاهه جي ڪنهن به شعر، ان جي سٽ يا لفظن جي صحيح معنيٰ کي سمجهڻ ۾ وڌيڪ آساني ٿئي.

        ٻوليءَ جي اچارڻ، ڳالهائڻ، لکڻ، پڙهڻ ۽ ان کي صحيح طور سمجهڻ لاءِ، گرامر جي نشانين جو هجڻ نهايت لازمي هوندو آهي. دنيا جي هر ٻوليءَ وانگر، سنڌي ٻوليءَ جو گرامر به ان وقت کان ئي موجود آهي، جڏهن کان هيءَ ٻولي وجود ۾ آئي آهي. ٻوليءَ ۾ گرامر جو استعمال ايئن هوندو آهي، جيئن کاڌي ۾ لوڻ. اگر کاڌي (طعام) ۾ لوڻ گهٽ وڌ هوندو يا بنهه هوندو ئي ڪونه، ته کائڻ - پيئڻ جو ذائقو ئي ختم ٿي ويندو. اهڙيءَ طرح ٻوليءَ جو مقصد ۽ مفهوم به، ان وقت ئي پوري طرح سمجهه ۾ اچي سگهندو، جڏهن گفتگوءَ ۾، يا لکيل عبارت ۾، گرامر جو پورو پورو استعمال ٿيل هوندو. سنڌي ٻوليءَ جي، ان گرامري قاعدي کي، سنڌي اصطلاح ۾ ”وياڪرڻ“ چئجي ٿو.

لطيف سرڪار: سنڌ جو سرتاج ــ غلام نبي درد هالائي (Ghulam Nabi Dard Halai)

غلام نبي درد هالائي

لطيف سرڪار: سنڌ جو سرتاج​

قوم کي اگهور ننڍ مان سجاڳ ڪري پنهنجي عزت، عظمت لوئي ۽ لڄ لاءِ جذبو پيدا ڪندڙ عظيم شخصيتن جهڙي طرح جرمني ۾ گوئٽي، بنگلاديش ۾ ٽئگور، اردو ۾ حالي، اقبال، فارسي ۾ سعدي ۽ رومي اهڙي طرح سنڌ ڌرتي تي وقت جي صوفي شاهه عنايت شهيد، حضرت قلندر لعل شهباز، خواجه ابوالمساڪين، حضرت سلطان الاوليا خواجه محمد زمان لواري شريف، فقير عبدالرحيم گرهوڙي شريف، حاجي فقير الله علوي، حضرت شاهه عبداللطيف ڀٽائي رح، سچل، سامي ۽ ٻين تصوف جي بيش بها خدمت ڪئي ۽ علم و معرفت جا درياءَ وهائي ماڻهن جي دلين کي روحاني طرح سان فيضياب ڪيو . اهڙن ئي مانجهي مڙسن مختلف علم و فنون جي ذريعي انسانن کي حقيقت جي خبر ڏئي ، انهن جي دلين ۾اصولن جو اونهو احساس پيد اڪري، عشق جي قدرن جو احساس جاڳائي الله تعاليٰ سان سچو عشق ڪرڻ وارو اهڙو جذبو پيدا ڪيو ، جيڪو انسانن کي لوهه مان پارس ٿو بڻائي

انسان دوستي ءَ جو فڪر ۽ شاھ لطيف ــ ڊاڪٽر شير مهراڻي (Dr. Sher Mehrani)

ڊاڪٽر شير مهراڻي

انسان دوستي ءَ جو فڪر ۽ شاھ لطيف

انسان دوستي ڏاڍو همه گير ۽ گهرو موضو ع آهي. ڇاڪاڻ ته ان جي شروعات انسان جي تاريخ سان گڏ ٿي آهي ۽ ان ڪيترائي لاها چاڙها ڏٺا آهن. تبديلين ۽ تغيرات جي تيز وهڪري انسان کي ڪڏهن پنهنجي ويجهو ڪيو آهي ته ڪڏهن خود کان ڪوهين ڏور پولارن ۾ ڦٽو ڪيو آهي. هو جڏهن جڏهن به پنهنجي وجود جي ويجهو آيو هن پاڻ تي سوچيو ۽ معلوم ڪرڻ لاءِ ووڙيندو رهيو. ڄاڻڻ جي اڃ جي احساس ۽ اثر هيٺ انسان جو ڪائنات جي تخليق بابت نامعلوم حقيقتن  کي معلوم ڪرڻ جو سفر يوناني ڏاهي ٿيليس   (Thales 624-546 BC)کان شروع ٿي اڄ بگ بينگ جي ٿيوري تي پهتو آهي. ان ۾ انسان ڪٿي ڀوڳيو آهي ته ڪٿي سر ڏئي سرخرو ٿيو آهي. آدم جي هن ٻچڙي علم ۽ ڄاڻ جي پويان با ثمر ۽ بي ثمر ڪيتريون ئي ڪوششون ڪيو آهن. جن کي ڪجهه وريو آهي تاريخ انهن جا نالا ياد ڪيا آهن باقي جيڪي ڄاڻ حاصل ڪرڻ جي راھ ۾ اجل جي ور چڙهيا اهي نه تاريخ ۾ موجود آهن نه وري ڪنهن جي ذهن ۾ انهن جي ڪوششن جو خاقو آهي. پر هڪ حقيقت آهي ۽ ان حقيقت جا صرف اهڃاڻ ئي ملن ٿا ته ڳولا جي عظيم ۽ اجهاڳ پنڌ ۾ ڪيترائي ماڻهو ماريا ويا آهن. ٿيلس چيو هو ڪائنات پاڻي مان پيدا ٿي آهي. ڇاڪاڻ ته سڪل ٻجن کي به جيسيتائين پاڻي نٿو ملي اهي نٿا ڦٽن. ٿيلس اهو پڻ چيو هو ته سڀني شين ۾ تخليقيت جي سگهه موجود آهي. ٿيليس جي پنهنجي ئي شاگرد انيگزيمينڊر610 - 546 BC) ) Anaximander سندس نظريي کي ڪُلي طور تي ته رد نه ڪيو پر ان ايترو ضرور چيو ته سڀ شيون برابر سمنڊ مان پيدا ٿيون آهن. پر انهن شين جي تخليق صرف ان وقت ممڪن آهي جڏهن سمنڊ ۾ خشڪي نمودار ٿئي ٿي. يعني پاڻي جي عمل دخل کانپوءِ شيون مٽي مان پيدا ٿين ٿيون. انيگزيمينڊر پهريون فيلسوف هو جنهن موسميات، سيارن جي علم ۽ جاگرافي تي ڪم ڪيو.

شاهه جو رسالو ۽ ڊاڪٽر بلوچ ــ اياز عالم ابڙو (Ayaz Alam Abro)

اياز عالم ابڙو

شاهه جو رسالو ۽ ڊاڪٽر بلوچ

شاهه جي رسالي تي ٿيندڙ سوڌ سهيڙ جي سلسلي ۾ هڪ پرڏيهي عالم ارنيسٽ ٽرمپ رسالي جا قلمي نسخا هٿ ڪري 1866ع ۾ جرمني مان شايع ڪرائي، شاهه جي رسالي جو پهريون نسخو ڇاپي سنڌ ۾ آڻي پڌرو ڪيو. جيڪو سرن جي سٽاءُ مطابق اڻپورو (26 سُر) هو. ڊاڪٽر گربخشاڻي جا سهيڙيل ٽي جلد (مرحليوار 5، 6 ۽ 7) ڪل 18 سر 1923ع، 1924ع ۽ 1931ع ۾ شايع ٿيا. ان غير مڪمل ڪم جي سوڌ سهيڙ جي سلسلي ۾ 1951ع ۾ ڊاڪٽر دائود پوٽي (مرحوم) اڳڀرائي ڪندي ڀٽ شاهه آيو ۽ تمر فقير جي اوطاق تي ويهي گنج شريف جو مطالعو ڪيو ۽ هڪ مستند رسالي جي پڌرائي جي سلسلي ۾ 8 سال ووڙ ولوڙ دوران 22 نومبر 1958ع ۾ لاڏاڻو ڪري ويو. ان حوالي سان ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو (مرحوم) پنهنجي هڪ مقالي ”شاهه جي رسالي جي باري ۾ تحقيق جو مختصر جائزو“ (شايع ٿيل: بين الاقوامي سنڌي ادبي ڪانفرنس/فيبروري 1988ع) ۾ ڄاڻايو ته: ”ڊاڪٽر دائود پوٽي جي نياڻي سانئڻ خديجه خانم دائود پوٽو جي گهر (سنڌ يونيورسٽي ڄامشوري واري بنگلي ۾) ڊاڪٽر دائود پوٽو جو شاهه جي رسالي بابت ڪيل ڪم هڪ بئگ ۾ ڇڙ وڇڙ حالت ۾ مليو...“