شاهه لطيف جي سر آسا جو مطالعو -- ڊاڪٽر بشير احمد شاد (Dr. Bashir Ahmed Shad)

ڊاڪٽر بشير احمد شاد

 

شاهه لطيف جي سر آسا جو مطالعو

شاھ لطيف جي رسالي جا سمورا سُر علم ۽ حڪمت ، شعور ۽ آگهي توڙي فن ۽ فڪر سان ٽمٽار آهن جن مان ڪي سُر هندستاني راڳڻين تي ٻڌل آهن جن ۾ ڪلياڻ، يمن ڪلياڻ، کنڀات، ڪاموڏ، سورٺ، ڪيڏارو، سارنگ، بروو، پرڀاتي ۽ آسا اچي وڃن ٿا.

رسالي جي ٻين سرن جيان ”سُر آسا“ پڻ روحاني رمزن ۽ الستي رازن جو ڀنڊار آهي . جنهن ۾ الله پاڪ جي وحدانيت جي واکاڻ ڪيل آهي. مشرڪن کي سنئين راھ سونهائڻ جو سبق سمايل آهي. خالص خدا ڪارڻ عبادت جا اصول ڏسيل آهن. حلم ۽ هيٺاهينءَ سان هلڻ جي تلقين ٿيل آهي. نفس کي نابود ڪرڻ جا گُر ٻڌايل آهن. انسان کي پاڻ سڃاڻڻ جو ڏس ڏنل آهي. اکين ۾ عجيبن جي ناتي ۽ نينهن جو ذڪر به ٿيل آهي ته اکين جون عجب جهڙيون عادتون به ٻڌايل آهن. وحدت الوجود جي نظريي جي پرچار به ڪيل آهي. ڀٽ جي گھوٽ ٻڌايو آهي ته دنيا حق جو پاڇو آهي ۽ ڪائنات ۾ جيڪي ڪجھ آهي سو سڀ خدا جي نور جو مظهر آهي.

متيون سڀ منجھاءِ ، پاڻُ ڇڏي اُو ڄاڻ تون

پهرين پاڻ پٿون ڪري ، پرين پوءِ پچاءِ

وحدت ساڻ وڃاءِ ، ڪثافت ڪثرت جي

ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ  سر آسا جي معنويت ۽ حقيقت بابت رقمطراز آهي :

”سُر آسا هڪ وڏو معنوي سر آهي ۽ ان ۾ مجاز ۽ حقيقت بابت ڳوڙها معنوي اشارا ڏنل آهن. هن سر ۾ ڪنهن روايتي پس منظر ۽ ماحول بدران تصوف جي رازن ۽ رمزن وارو فڪر سمايل آهي ، جنهن ۾ مجاز ۽ حقيقت جي مثالن ، صوفيانه فڪر جي اُلٽن اشارن ۽ سالڪن جي سلوڪن وارين منزلن ۽ مرتبن جا اُهڃاڻ ڏنل آهن.“

الله پاڪ انسان جي اندر عجيب اسرار رکيا آهن. کيس سموري مخلوق ۾ شرف وارو ڪري خلقيو آهي. حديث قدسي ۾ اچي ٿو : ” الانسان سري وانا سره “ يعني انسان منهنجو (الله تعالى) ڳجھ آهي ۽ آنءُ سندس ڳجھ آهيان. شاھ صاحب وحدت الوجود جي نظريي جو قائل هو. جنهن نظريي مطابق انسان، خالقِ ڪائنات جي تخليق جو مظهر آهي. انهي اسرار کي فقط علم ۽ معرفت جا صاحب ئي پروڙي سگھن ٿا. جئن ڀٽ ڌڻي فرمايو:

انسان جسم ۽ روح جو مرڪب آهي. جسم فاني آهي ، جڏهن ته روح باقي آهي. روح ازل کان آهي ۽ ابد تائين رهندو. جهڙي ريت انسان جي پيدائش روح جي پيدائش يا شروعات نه آهي ، اهڙي طرح سندس موت ، روح جو موت يا پڄاڻي نه آهي. جڏهن خالقِ ڪائنات انسان جي جسم کي تخليق ڪونه ڪيو هو ، تڏهن به روح عالمِ ارواح ۾ موجود هئا. موت انسان جي جسم جي فنا ٿيڻ جو نالو آهي . جسم جي فنا ٿيڻ سان روح فنا ڪنه ٿو ٿئي. بلڪه جسم جي فنا ٿيڻ بعد روح ، عالمِ ارواح ۾ واپس وڃي آرامي ٿئي ٿو. اصل اهميت روح کي آهي ۽ روح رب جي اَمُر هيٺ آهي. جن انسانن الله پاڪ جي ذات کي ڪونه سڃاتو ۽ اهڙي اسرار کي ڪونه ڄاتو ، سي پنهنجي هائيءَ هڄي ويا ۽ اهڙي گمراهيءَ ۾ غرق ٿيا ، جتان وري واپس ڪونه وريا.

الله جي نيڪ بندن آڏو اهڙي عبادت بي معنى آهي جنهن ۾ انسان خوديءَ جي غلاميءَ کان جان ڇڏائي ڪونه سگھيو آهي. لاکيڻي لطيف اهڙي مفهوم کي ڪهڙي نه سهڻي پيرايي ۾ ادا ڪيو آهي. فرمائي ٿو ته جيسين تون خديءَ جو بندو آهين تيسيتائين تنهنجي عبادت ( نماز) ناقص آهي. پنهنجي دل مان سمورا غير گمان ڪڍي، باطل حيلا وسيلا ترڪ ڪري، وهم ۽ وسوسا وساري اندر کي اجرو ڪر. ان کان پوءِ ئي رب جي اطاعت ۽ عبادت جو صحيح معنى ۾ حق ادا ڪري سگھندين.

جان جان پسين پاڻ کي ، تان تان ناه نماز

سڀ وڃائي ساز ، تهان پوءِ تڪبير چئه

لطيف سائين جي مٿين بيت جي روح تائين پهچڻ لاءِ مان دنيا جا ٻه مثال پيش ڪندس. بادشاھ جي درٻار ۾ سندس دربان ڪيڏي تابعداري ۽ احترام سان سر جھڪايو بيٺا هوندا آهن. اهي شاھ جي هر فرمان تي لبيڪ چئي حڪم جي پوئواري ڪندا آهن. اهڙي ريت فوج جو سپاهي پنهنجي ڪمانڊر آڏو ڪيئن چابڪدستيءَ سان حڪم ۾ بيٺل هوندو آهي. جنهجو مطلب ٿيو ته بادشاھ جو دربان توڙي فوج جو سپاهي پنهنجي فرض جي سرانجاميءَ وقت پاڻ ارپي ڇڏيندا آهن. حڪم عدوليءَ جي صورت ۾ کين جوڳي سزا پڻ ملندي آهي.

هاڻي ڏسجي ته انسان کي ان شهنشاھِ حقيقي جي درٻار ۾ ڪيتري نه عجز ۽ انڪساري ، حلم ۽ هيٺاهين سان سر بسجود ٿيڻ کپي. عبادت جو بطلب فقط اونڌا سوان سجدا ڏيڻ هرگز نه آهي بلڪه خداوندِ ڪريم جي شانِ ڪريمي کي تصور ۾ رکي ان ذات جي آڏو اهڙي نموني جھڪڻو آهي جئن جھڪڻ جو حق صحيح نموني ادا ڪري سگھي. لطيف سائين جو سر آسا ۾ ساڳي مفهوم وارو هڪ ٻيو بيت پڻ ملي ٿو.

جان جان پسين پاڻ کي ، تان تان ناھ سجود

وڃائي وجود ، تهان پوءِ تڪبير چوء

الله تعالى کي انسان جي جيڪا وڌ کان وڌ عادت پسند آهي ، سا آهي انسان جو عبديت جو حق ادا ڪرڻ. عبديت معنى ٻانهپ . ٻانهو يا غلام پنهنجي آقا جي حڪمن جي پوئواري ڪندو آهي ۽ ان کي پنهنجي خوشنودي ۽ خوشي سمجھندو آهي. لطيف سائين هيٺين بيت ۾ اهڙن ئي نيڪ ٻانهن جو ذڪر ڪيو آهي، جن ٻانهپ جو پورو پورو حق ادا ڪيو. انهن پنهنجي ”مان“ کي ماري وجود وڃائي ڇڏيو ۽ فنا في الله ٿيا. اهڙي منزل تي رسڻ لاءِ انهن کي ڪيترن ئي مرحلن مان گذرڻو پيو. من جون سڌون ماريائون. نفساني خواهشن کي ختم ڪيو. شريعت ، طريقت ۽ معرفت جون دشوارگذار ۽ صبر آزما منزلون طيءِ ڪري جڏهن حقيقت کي رسيا ته مٿن روحاني راز کليا پوءِ اهي اول فنا في المرشد پوءِ فنا في المرشد ۽ آخر ۾ فنا في الله ٿيا. جڏهن ڪو انسان فنا في الله واري منزل کي پهچندو آهي ته پوءِ هو ظاهري عبادتن ۽ رياضتن جي حد کان ٻاهر نڪري ويندو آهي. هاڻي سندس سمورو وجود خالقِ حقيقي جي ذڪر ۽ ثنا ۾ محو ٿي ويندو آهي. بقول لاکيڻو لطيف پوءِ اهڙن انمول انسانن جي لاءِ ظاهري عبادتون ڪا معنى ئي نه ٿيون رکن. اهي قيم، قعود ۽ سجدن کان بالا ٿي وڃن ٿا. انهن کي ڀلا اهو رنگ ڪئين لڳو !؟ تنهن لاءِ شاھ سائين فرمايو ته انهن پنهنجي بود کي نابود ڪيو. يعنى پنهنجي وجود ۽ هستيءَ کي نيست ڪيو. پنهنجي انانيت کي ماريو ۽ الله جي حڪمن جي پوئواري ڪئي، تڏهن ئي ان ابدي هستيءَ سان ميلاپي ٿيا.

جن وڃايو وجود کي ، سي فنا ٿيا في الله ۾

نه تن قيام نه قعود ، نه ڪي ڪن سجود

جيلاه ٿئا نابود ، تيلاه گڏيا بود کي

مسلمان سڏائڻ ته سولو آهي پر سچو مومن بڻجڻ ڏاڍو ڏکيو آهي. ڀٽائي ڀلاري نهايت بيباڪيءَ سان اهڙن انسانن کي تنبيهه ڪئي آهي ته فقط ڪلمو پڙهي الله پاڪ تي ايمان آڻڻ جي دعوى ڪرڻ خام خيالي آهي. جيسيتائين تنهنجي دل ۾ دغا ۽ دُوئي آهي ۽ تون شيطان جو طابع آهين، تيسيتائين مومن بڻجي نه ٿو سگھين. پوءِ بظاهر ڇونه تنهنجي شڪل و صورت مسلمانن جهڙي هجي. تنهنجو اندر اجرو نه آهي تنهنڪري تون رحمان جو نه پر شيطان جو غلام آهين. تنهنجي دل جو ڪفر اڃان قائم آهي، تنهنڪري تون سچي مسلمان سڏائڻ جي هام هڻي نه ٿو سگھين.

ان پر نه ايمان ، جئن ڪلمي گو ڪوٺائين

دغا تنهنجي دل ۾ ، شرڪ ۽ شيطان

مُنهنَ ۾ مسلمان ، اندر آذر آهين

انسان ڪهڙي به مڪتبهء فڪر سان تعلق رکندو هجي، ڪهڙي به مذهب جو پيروڪار هجي، کيس پنهنجي نظريي ، عقيدي ۽ مذهب سان سچو رهڻ گھرجي. حضرت ڀٽائي گھوٽ ابتدائي دور ۾ حق جي تلاش ۾ جڏهن جوڳين ۽ سامين سان لاهوت، هاهوت ۽ گرنار جا پنڌ ڪيا. وندر ووڙيا ، جبل جھاڳيا ۽ڪشالا ڪڍيا، تڏهن کيس هندو مذهب جي جي پيروڪارن کي ويجھو کان ڏسڻ جو موقعو مليو. شاھ سائين محسوس ڪيو ته انهن مان اڪثريت اهڙن جي هئي، جيڪي اصل ۾ پنهنجي مذهب سان سچا نه هئا. انهي ڳالھ ڀٽائي صاحب کي ڏاڍو ڏکوئيو. اهڙي موقعي تي هن پنهنجي احساسات جو اظهار هن ريت ڪيو آهي :

ڪوڙو تون ڪفر سين ، ڪافرَ مَ ڪوٺاءِ

هندو هڏ نه آهين ، جڻيو تو نه جڳاءِ

تلڪ تنين کي لاءِ ، سچا جي شرڪ سين

مٿين بيت ۾ شاھ سائين ڪفر سان ڪوڙن انسانن کي تنبيھ ڪندي فرمايو ته توهان کي ڪافر ڪوٺائڻ جو ڪو حق ئي ناهي ڇالاءِ ته توهان پنهنجي ڪفر سان سچا نه آهيو. جڻيو پائي تلڪ پائي تلڪ لڳائڻ توهان کي نه ٿو سونهين. ڇوته توهان هندو سڏائڻ جي لائق نه آهيو. سندر جو تلڪ ته انهن جي پيشاني تي سونهندو جيڪي شرڪ سان سچا هجن.

دنيا ۾ ڪيئي ٻهروپيا انسان گذارين ٿا، جن جو ظاهر هڪڙو ته باطن ٻيو هوندو آهي. اهڙن .ي انسانن لاءِ سياڻن چيو ”ٻاهر ٻولي هنجھ جي ، اندر ڪارو ڪانءَ.“ اهي ظاهري طرح شڪل و صورت مان وڏا متقي ۽ پرهيزگار لڳندا آهن ، اهڙي ٻهروپي انسان کي شاھ سائين تلقين ڪندي فرمائي ٿو ته ”اي ڀٽڪيل انسان! اهڙي خام خبيث نفس پليد کي پنهنجي اندر مان ڪڍي ڦٽو ڇونه ٿو ڪرين!“ هتي اشاروشيطاني قوتن ڏانهن آهي جيڪي جيڪي انسان کي ورغلائي گمراهي جي غار ڏانهن ڌڪي ڇڏينديون آهن. هاڻي جيڪڏهن انسان شيطاني حملن کان پاڻ بچائيندو ته پوءِ سندس ظاهر ۽ باطن هڪ جهڙو ٿي پوندو. لطيف سائين فرمايو :

مھ ته موسى جهڙو ، اندر ۾ ابليس

اهڙو خام خبيس ، ڪڍي ڪوه نه ڇڏيئن

سچائي اهڙي قوت آهي جنهن سان انسان ڪنهن به معاملي جي حقيقت تائين رسي سگھي ٿو. جن انسانن حقيقت پسندي ۽ سچا.يءَ جو سهارو ورتو ، تن جي سوڀ ٿي. انهن جو اندر اجرو ٿي ويو. اهڙن انسانن کي زندگيءَ جو مقصد ملي ويو. دنيا جي ظلمات ۾ انهن کي نور نظر آيو ۽ ائين اهي رب اللعالمين وٽ سرخرو ٿيا. ڀٽ ڌڻي فرمايو :

سُرمون سفيديءَ جو ، جڏهن پاتو جن

تڏهن ڏٺي تن ، اڇائي عالم ۾

اکين جو ڪم ڏسڻ يا مشاهدو ڪرڻ آهي. اهي هر نيڪ ۽ بد کي ڏسن ٿيون. پنهنجي توڙي پرائي ڏي نهارين ٿيون. پر ڀٽائي گھوٽ اهڙين اکين رکڻ جي تلقين ٿو ڪري جيڪي فقط پريءَ کي پسن.غير ڏانهن نهارڻ کي به گناھ تصور ڪن. فرمائي ٿو ته اهڙيون اکڙيون ڌارِ جن سان پنهنجي محبوبِ حقيقي جو مشاهدو ڪري سگھين، ڪنهن غير ڏانهن نگاھ کڻي به نه نهار، ڇالاءِ ته تنهنجو پرين نهايت غيرتمند آهي. اهو تنهنجي اهڙي عمل کي ڪڏهن به برداشت نه ڪندو.

اصل اشارو ربّ جي ذات ڏانهن آهي. انسان کي انهي خالق ۽ مالڪ سان لونءَ لڳائڻ کپي. ڪنهن به غيرالله ڏانهن هرگز واجھائڻو نه آهي. الله پاڪ جي ذات وڏي غيرتمند آهي جيڪا ڪڏهن گوارا نه ٿي ڪري ته سندس خلقيل ٻانهو کانئس علاوه ڪنهن ٻئي ڏانهن مشڪل ڪُشائي ۽ حاجت روائي لاءِ واجھائي ۽ ڪنهن ٻي کي سندس پاڪ ذات سان شريڪ ڪري.

اکيون سي ئي ڌار ، جن سان پسين پرينءَ کي

ٻي ڏانهن ڪيمَ نهار ، گھڻو ريسارا سپرين

سچي سالڪ جي تقاضا اها آهي ته طالب کي مطلوب جي ياد سدائين دل ۾ هجي. ڀٽائي گھوٽ اهڙي عاشق کي تلقين ڪندي فرمائي ٿو ته تون دنيا جي وهنوار سان  به منهن ڏيندو رھ. اکين سان دنيا جي معاملات جو مشاهدو به ڪندو رھ. پر انهن سمورن عملن دوران تنهنجي دل محبوب جي ياد سان آباد هجي. محبوب جو تنهنجي دل ۾ ديرو هجي. جنهن جو هر دم تصور ۾ ديدار ڪندو رهين ۽ تنهنجو دل ۽ دماغ ساعت لاءِ به پرين جي ياد کان وانجھا نه هجن. اها ئي سچي سالڪ جي تقاضا آهي.

هٿن سان هاج ڪر ، نيڻن سين نهار

اڀااڱڻا يار ، پَسُ پنهنجا سپرين

شاھ صاحب حضرت مولانا رومي جو ذڪر وڏي عقيدت ۽ احترام سان ڪيو آهي. کيس پنهنجي مرشد واري حيثيت ڏني آهي. چيو وڃي ٿو ته ڀٽ ڌڻي کي ٽي ڪتاب هر وقت ساڻ هوندا هئا، جن ۾ قرآن حڪيم ۽ شاھ ڪريم جي رسالي کان علاوه ٽيون ڪتاب مولانا رومي جي مثنوي هئي. مولانا جي مثنوي علم ۽ عرفان جو خزانو آهي. لطيف سرڪار پنهنجي رسالي ۾ مثنوي مان ڪي عقل ڀريا نقل پڻ ڏنا آهن.

سر آسا ۾ مثنوي جو مشهور نقل، بيت جي چئن سٽن ۾ هن ريت بيان ڪيو آهي :

مُئي هاٿيءَ سين مامرو، اچي پيو انڌن

مناڙين هٿن سين ، اکين ڪين پسن

في الحقيقت فيل کي ، سڄا سڃاڻن

سندي سردارن ، بصيرت بينا ڪري

مثنوي ۾ اصل نقل ڪجھ هن ريت آهي ته ”چئن انڌن گھگھ اونداهيءَ ۾ مئل هاٿيءَ کي سڃاڻڻ لاءِ هٿن سان ڇهيو ۽ هر هڪ پنهنجي پنهنجي اندازي مطابق رايو قائم ڪيو. هڪ هاٿيءَ جي ٽنگن کي ڇهيو ته چيائين هاٿي ٿنڀي جهڙو آهي. ٻئي جا هٿ هاٿيءَ جي ڪنن ۾ پيا تنهن چيو ته هاٿي وڃڻي وانگر آهي. ٽين جا هٿ سونڊ ۾ پيا تنهن رايو قائم ڪيو ته هاٿي نلڪي وانگر آهي. چوٿين جا پڇ ۾ هٿ پيا تنهن چيو ته هاٿي رسي جهڙو آهي.

لطيف سائين مٿين نقل مان عقل جو نُڪتو اهو بيان ڪيو آهي ته جزي کي جاچڻ سان ڪُلَ جي ڪَلَ ڪانه پوندي. جيڪي ”ڪُلَ“ کي ڇڏي جز کي چنبڙيا تن کي اصل حقيقت حاصل ڪانه ٿي. ”ڪُلَ“ کي سڃاڻڻ لاءِ اندر جي اک رکڻ وارن سالڪن ۽ صالحن جي صحبت ضروري آهي. جيڪي ظاهري اکين وارن انڌن کي به سئين دڳ لڳائي سگھن ٿا.

لطيف سرڪار پنهنجي رسالي ۾ ڪٿي اهڙيون ته ڪمال جون تشبيهون ۽ ترڪيبون ڏنيون آهن جو پڙهندڙن جو عقل دنگ رهجي وڃي ٿو. مثال طو سر آسا جو هيٺيون بيت ڏسو :

جي ڀائين پرينءَ مڙان ، ته سِک چوران ڪي تات

جاڳڻ جشن جن کي ، سُک نه ساري رات

اجھي ٻجھي آئيا ، وائي ڪن نه وات

سَلَي سوريءَ چڙهيا ، بيان ڪن نه بات

توڙي ڪسن ڪات ، نه به ساڳي سَلِنِ ڪين ڪي

چور کي هر معاشري ۾ نفرت جي نهاھ سان ڏٺو ويندو آهي. ڇالاءِ ته سندس چوريءَ واري عمل کي ڪنهن به صورت ۾ ساراهي نه ٿو سگھجي. پر ڏسو ته شاھ صاحب چور جي اهڙي نفرت ٿرئي ۽ ڪُڌي عمل مان به ڪهڙو خوبصورت ۽ مثبت مفهوم ورتو آهي. هو سچي سڪ رکڻ واري طالب سان مخاطب ٿي فرمائي ٿو ته جي تون پرينءَ تائين پهچڻ جي خواهش رکين ٿو ته پاڻ منجھ چورن واريون عادتون پيدا ڪر. جيڪي ساري رات سک سان ڪونه سمهندا آهن بلڪه ان جاڳڻ کي جشن ڪري ڀائيندا آهن. هو چوريءَ تي وڃڻ کان اڳ اهي پنڌ پيچرا ۽ مشڪل گس ۽ رڪاوٽون ڏسي پڪ ڪري ايندا آهن جن سان انهن کي چوريءِ لاءِ وڃڻو پوندو آهي. چوندا آهن ته ”سوء راتيون چور جون هڪ رات ساڌ جي.“ سو آخر هڪ ڏينهن پڪڙجي به پوندو آهي. پوءِ کانئن چوري اوڳاڇڻ لاءِ مٿن سخت تشدد ڪيو ويندو آهي. پر هو ڪوشش ڪري ٻاڦ ٻاهر ڪونه ڪڍندا آهن. پر جي مٿن اهڙي نوبت اچي به ويندي آهي جو کين اوس چوري واپس ڪرڻي پوي ته به چوريءَ واري اصلي شيءِ واپس نه ڪندا آهن بلڪه چوندا ”ساڳي نه ويڳي واپس ڪندا سون.“ ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ مطابق دراصل اهي چوراڻي ڌنڌي جا ٻه خاص اصطلاح آهن.

چورن جي مٿين عمل مان سالڪ کي اهو سبق ڏنو ويو آهي ته تون سڄيون سڄيون راتيون جاڳي صبح ڪر ۽ انهي اوجاڳي کي پنهنجي لاءِ سعادت تصور ڪر. پرينءَ تائين پهچڻ لاءِ انهن سچن سالڪن وارن اختيار ڪيل مشڪل ۽ دشوارگذار پنڌن پيچرن کان واقف ٿيءُ ۽ انهن اڻانگن پنڌن لاءِ پاڻ کي ذهني طور تيار رک. پوءِ انهيءَ سچي محّبت جي حاصل ڪرڻ لاءِ تنهنجي مٿان ڀل جان ليوا تڪليفون ڇونه اچن پر دانهن نه ڪر. ٻڙڪ ٻاهر نه ڪڍ. سڀ تڪليفون صبر سان سهندو رھ. شاھ صاحب انهن تڪليفن کي سَلَ ڪڍي سوريءَ تي چاڙهڻ ۽ ڪات سان ڪُسڻ وارن لفظن ۾ بيان ڪيو آهي.

سُر آسا ۾ معنوي ندرت جا ڪيئي مثال ملن ٿا. هيٺيون بيت ملاحظه ٿئي :

الا! کر جيئن ، مدي جن جي من ۾

اسان ۽ پرين جون ، اميدون پڄن

تهان پوءِ مرن ، سڙي انهيءَ سور ۾

ڪنهن انسان جي اندر مان دشمن لاءِ دعا نڪرڻ ڏاڍو مشڪل ۽ محال آهي. هر ڪو انسان عام طور ائين ئي چاهيندو آهي ته سندس دشمن نيست ۽ نابود ٿئي. پر لطيف سائين جي دعا جو انداز ئي اور آهي. هو پنهنجي دشمن جي دراز عمر لاءِ دعا گھري ته اٿو پر هو چاهي ٿو ته سندس دشمن تيسيتائين ڀل جيئرو هجي، جيسيتائين سندس ۽ پرينءَ جي من جون مرادون پوريون ٿين. اهي مرادون پسي پوءِ ڀل هو انهيءَ سور ۾ سڙي مري.

بيت ۾ ڪيڏي نه معنوي ندرت سمايل آهي. ظاهري دعا جي روپ ۾ وڏي بد دعا ڏني وئي آهي.

 جن انسانن پنهنجو پاڻ کي سڃاتو ۽ پنهنجي ”مان“ کي ماري مات ڪيو سي فنا في الله ٿي ويا. انهن معرفت جون اعلى منزلون ماڻيون. اهڙن انسانن الله پاڪ جي حڪمن جي بجا آوري ڪري پنهنجي عبديت جو صحيص حق ادا ڪيو ۽ علم و عرفان جا صاحب بڻجي ويا. انهن کي جيڪا روحاني منزل حاصل ٿي ۽ جيڪي سندن در جا بندا ٿيا، ڪيڪي عجب اسرار انهن ڏٺا، تن جو ذڪر ڪرڻ انهن لاءِ مشڪل ۽ محال آهي. ڇالاءِ ته ربّ جي ذات بي مثل آهي. لطيف سائين اهڙي ڪيفيت جو اظهار بيت جي ٽن سٽن ۾ هن ريت ڪيو آهي :

نابودي نيئي ، عبد کي اعلى ڪيو

مورت ۾ مخفي ٿئا ، صورت پڻ سيئي

ڪبي ات ڪيهي ، ڳالھ پرين جي ڳجھ جي